Te Whakatipu Kānga
Nā Rā Pōmare i tuhi
Nā Hēni Jacob i whakamāori
I ngā māra kei reira ‘ngā kōhine e toru’ e tipu ana, he mahi tā tēnā, tā tēnā o te tokotoru nei hei āwhina i te tipu o ōna hoa, inā koa:
• Ka tū poupou mai te kānga hei pikitanga mā te pīni.
• He whakamōmona tā te pīni i te whenua, mā te tuku hauota ki te oneone. Ka awhi anō ia i te kakau o te kānga, e iti ake ai te tūpono turakina o te kānga e te hau kino.
• Ko tā ngā rau nui o te paukena, he horapa haere, e tāmia ai te tipu o te taru ka tahi, e kore ai e tere maroke te oneone i te kaha mai o te rā, ka rua.
Anei ētahi tauira o te māra o ngā kōhine e toru.
He kai taketake te kānga nō te Pokapū o Amerika. Ka heke ngā iwi taketake o reira ki hea, ki hea o Amerika rahi tonu, ka mau atu i te kānga hei oranga mō rātou. Kua hia mano tau e noho ana te kānga hei kai mātāmua mā ngā tāngata whenua o te Taha Raki, o Waenga, me te Taha Tonga o Amerika.
I te Taha Raki o Amerika, tērā tētahi pakiwaitara kei ngā ngutu o ngā iwi taketake maha, mō ētahi kōhine tokotoru, he tēina, tuākana. E kōrero ana te paki nei mō te whakatipu ngātahi i ētahi kai e toru – te kānga, te pīni me te paukena – kia tauawhiawhi ai ia tipu i ōna hoa e rua.
Ko te ‘whakatipu tauawhiawhi’, he whakatipu i ētahi mea kia tata tonu tētahi ki tētahi, ā, mā ia tipu e tautoko, e āwhina ōna hoa, mā te tū hei whakamarumaru mō rātou, mā te kaupare hoariri rānei, mā te aha atu rānei.
Ngā Kōhine e Toru
Tērā ētahi kōhine e toru e noho tahi ana ki te māra, he tuākana, tēina rātou, engari he tino rerekē te hanga o tēnā, o tēnā. He tino nui te aroha o tētahi ki tētahi, ā, he piri tahi tētahi ki tētahi.
He kahu māota tō te mātāmuri, ā, ka piri a ia ki te whenua, toro haere ai. Engari ina hiahia tū ia, ka nanao atu ōna wenoweno ki te waewae kaha o te mātāmua, ana ka piki haere.
He kōwhai tētahi o ngā tae kei te kahu o te kōtiro o waenganui, ā, ka whiti ana te rā, he pārekareka ki a ia te omaoma haere i te pārae.
He tū torotika, he tū teitei te mātāmua. He māota anō ōna kākahu, ā, ko ōna makawe kākaho e pīwari ana i te hau. Pērā i ngā mātāmua katoa, he kaha tana tiaki i ana tēina e tipu ana i raro i a ia.
I tētahi rangi i te hiku o te raumati, ka tae mai tētahi tamaiti tāne ki tō rātou kāinga. Kei reira te tamaiti rā e tākaro haere ana, e kōrero ana anō hoki ki ngā manu me ngā kararehe. Me te mīharo o ngā kōhine ki tēnei āhua.
Heoi, ao ake i te ata, kua riro te mātāmuri. Ngau kino te aroha o ōna tuākana ki a ia. Ka tangi tonu rāua ā tae noa ki te ngahuru. Engari kāore tonu tō rāua teina i hoki mai.
Ka tae mai anō te tamaiti rā ki tō rāua kāinga. Kei reira e kohikohi toetoe ana i te taha o te kōawa. Ao ake i te ata, kua riro ko te kōtiro tuarua.
Ka tae ki te kohinga kai whakamutunga mō te tau, ka hoki mai anō te tamaiti rā ki te māra. Kite ana ia i te mokemoke o te mātāmua rā, whakahokia ana e ia ki tōna kāinga.
Ka tae ki tōna kāinga, e hoa, kei reira kē ōna tēina! Kua noho tahi anō te whānau! Ko te mātāmuri e taka pīni ana mō te kai o te ahiahi, ko tō waenganui e noho ana ki te pae, e whakamaroke ana i ōna kiko hei kai ā taihoa ake.
Wehe ana te mātāmua i te rekareka i te noho tahi anō ki ōna tēina. Tahuri ana ia ki te taka puehu kānga hei mahi parāoa.
Mai i taua wā, ā, mohoa noa nei, kua noho atu ngā kōhine nei ki waenga pārae i te kōanga me te raumati, ā, kia takurua, ka hoki ake ki te whareroa hei oranga mō te iwi i te wā o te māeke.
hua
miro hāpiripiri
pūhae
hua
miro hāpiripiri
Te Kānga
Ko te ingoa pūtaiao o te kānga, ko te Zea mays. He huānga nō te whānau pātītī nui tonu. E ai ki ngā tohunga pūtaiao, kua tata te 9,000 tau e whakatipuria ana te kānga e te tangata. Inā rā, e whakatipuria ana e ngā tāngata whenua o Amerika Pū i ērā wā tētahi pātītī mohoao, ko te teosinte te ingoa.
Ahakoa he rerekē te āhua o taua pātītī me te kānga o ēnei rā, he āhua ōrite tonu ngā ira o ngā hanga e rua. He mea whakatipu e ngā iwi onamata te teosinte hei kai, ā, i te huringa o ngā manomano tau, ka huri ki te kānga e mōhio nei tātou i ēnei rā.
Ka tipu te kānga kia whāiti tonu, kia tāroaroa tonu. Kotahi te kakau, me te puta ake o ngā rau i ōna wāhi anō o te kakau. Ka tae pea ki te 2.5 mita te teitei o te kānga.
Ko tētahi āhuatanga ahurei o te kānga, ko te noho tahi mai o ngā wāhanga uwha me ngā wāhanga toa ki te tipu kotahi. Ko te pūhae kei te pito whakarunga rawa o te kakau, koia te wāhanga toa. Ko te ingoa māori tonu e whakaatu ana koia te nohoanga o te hae.
Ko ngā hua (arā, te wāhanga ka whawhakina mai hei kai) koia te wāhanga uwha.
Tipu ai ēnei ki waenganui o
te kakau, i ngā wāhi e hono
ai ngā rau ki te kakau. E 3mm i te rā te kaha o te tipu o ngā hua. He miro hāpiripiri e tipu ana i te pito whakarunga o ngā hua.
Ko te hau tonu te kaikawe i te hae o te kānga. Ina tika te pāmahana, ka tukuna te hae e ngā ketehae (e noho mai rā i te pūhae), ka kawea rā runga hau, ka mau atu ki ngā miro hāpiripiri. Ko te maha o ngā aho takitahi o te miro hāpiripiri ka ruia e te hae, koia anō te maha o ngā kākano ka tipu ake ki te hua.
Te Whanaketanga
Kāore te kānga e tipu ki te kore e mahana te oneone. Nō reira, ko te kōanga te wā pai hei whakatō kānga, i te mea kua roa haere ngā rā, kua mahana haere te whenua i taua wā.
Kia maha tonu ngā rā paki e pai ai te tipu o te kānga. I Aotearoa nei, whakatipuria ai te kānga ki ngā wāhi mahana, paihuarere tonu. Ko te nuinga o ngā māra kānga rahi, kei Te Tai Rāwhiti, kei Te Taitokerau, ā, kei Te Tauihu-o-Te-Waka-a-Māui.
Ahakoa whakatipuria ai hei kai mō te ao tauhokohoko – ka mutu koia te kai tauhokohoko nui katoa o te ao – he pārekareka anō te whakatipu kānga i te kāinga, ki tāu ake māra. Kei ngā whārangi e whai ake nei ētahi tohutohu mō te whakatipu kānga – mai i te tanu i ngā kākano, ki te whakatō i ngā pihi, ki te tiaki i ngā tipu, ki te whawhaki mai i ngā hua hei kai.
Te Tanu i ngā Kākano
Ngā mea ka hiahiatia
• He paepae whakatō kākano
• He kākano
• He oneone pai hei whakatō kākano
• He wai
E taea ana te hoko paepae whakatō kākano, ka taea rānei te hanga, heoi anō tāu, he werowero i ngā tou o ētahi ipu waiūtepe (kua pau kē ngā kai o roto), o ētahi atu ipu kirihou rānei kua kore i hiahiatia mō tētahi atu mahi.
Kī ana te oneone whakatō kākano i ngā taiora ka mātua hiahiatia e kikiri ai ngā kākano. Kei ngā wāhi hoko mea mō te māra, kei ngā hokomaha anō tēnei. Māu tonu rānei e mahi tāu ake oneone pai!
Anei ngā tohutohu
Tātarihia (ki te tātari māra) kia 50% onepōpopo, kia 25% oneone noa iho mai i te māra, kia 25% onepū mai i te awa (kāore e pai te onepū mai i tātahi, i te mea kua kawa i te waitai). Mā te tātari e tangohia mai ai nga hanga rahi o roto i ngā oneone, i te mea ka tāmia pea e ēnei ngā pihi e whakapau kaha ana kia puta ake rātou ki te ao mārama.
Whakakīia ngā paepae ki te oneone whakatō kākano. Kuhuna atu tō matimati ki te oneone, hei mahi mai i tētahi rua iti – kia 1 mitarau noa te hōhonu. Tukuna atu te kākano ki roto, ka tāpuke ai ki te oneone. Ringihia atu he wai ki te oneone – kia iti noa iho, kia haukū noa iho ai te oneone. Whakarērea atu ngā paepae nei ki tētahi wāhi e kaha whitikina ana e te rā – ki te pae roto pea o tētahi matapihi e anga nui ana ki te rā.
Te Whakarite i te Māra
I a koe e whiriwhiri ana i te wāhi pai i te māra mō te kānga, kōwhiria he wāhi e nui ana te whitikina e te rā, ā, e iti ana te pupuhi mai o te hau. He rawe ki te kānga te pāina rā. Ka mutu, nā te tāroa, nā te whīroki o te hanga, tērā tonu pea ka turakina e te hau kino.
Kia kitea te wāhi tika, hurihia ngā oneone. Tāpiria atu he onepōpopo, he wairākau, he whakahaumako rānei hei whāngai i te tipu i a ia e whanake ana.
Te Whakatō ki te Māra
Ka taea tonuhia ngā kākano te tanu tika atu ki te māra, ka taea rānei ngā pihi te whakatō ki te māra. Ahakoa kākano, ahakoa pihi, hoatu he wai i mua i te whakatōnga ki te māra, kia haukū ai ngā aka.
Ngā kākano
Tanumia ngā kākano kia
5 mitarau te hōhonu, ā, kia 15 mitarau te tawhiti o tēnā i tēnā. Ina 10–15 mitarau te teitei o ngā pihi, hutihutia ētahi kia 30 mitarau ai te tawhiti i waenga i tēnā, i tēnā.
Ngā pihi
Whakatōkia ngā pihi kia 30 mitarau te tawhiti o tēnā i tēnā, ā, kia maha pea ngā rārangi e pēnei ana. Āta puritia ngā pihi – ki te raweketia ngā aka, kāore pea e ora.
He mea nui kia whakatipuria ngā kānga kia maha ōna hoa e tūtū ana i ōna taha, e tutuki pai ai te ruiruinga hae.
Te Tiaki i ngā Tipu
Ka tere tonu te tupu o te kānga, ka teitei anō te tipu.
Ka kaha anō te hiawai. Pai tonu kia hoatu he wai i ia rā. Me tuku te wai ki ngā aka tonu – kaua e tukuna nuitia
ki ngā rau.
Te Whawhaki
Kia pakari haere te kānga, ka kite koe i ngā hua e whanake haere ana, me te puta ake o te miro hāpiripiri, tae atu ki te pūhae. Mō te nuinga o ngā momo kānga, ka rite ngā hua hei kai i te paunga o te 80–100 rā. Ka kite tonu koe i te kōpuku haere o ngā hua. Nāwai ā, ka parauri, ka pango rānei te miro hāpiripiri. Me whawhaki mai pea tētahi ina pēnei te āhua, ka tirotiro ai mehemea kua rite.
Kāore i tua atu i te kānga kātahi tonu nei ka whawhakina mai. Koinā te wā e tino nui ai ōna huka, e tino reka ai, kāore anō kia huri hei māngaro.
Kia pai te whakiwhaki mai, kia pai anō te kai!
Ngā Mihi
Ngā mihi mahana ki a Manutai mō tana kaha ki te mahi māra.
Kaiwhakamāori: Hēni Jacob.
Kaihoahoa: Spencer Levine.
I whakaputaina tēnei pukapuka i te tau 2013
mō te Tāhuhu o te Mātauranga e HANA Limited,
Pouaka Poutāpeta 12 594, Thorndon,
Te Whanganui-a-Tara 6144, Aotearoa.
Ngā kōrero © Rā Pōmare.
Nā Hana Pōmare © ngā whakaahua kei te uhi me ngā whārangi 1, 7–14; nā Ellie May Logan © ngā whakaahua kei ngā whārangi 2–6.
Tēnei pukapuka © Te Karauna.
Kia pūmau te mana. Ngā tono katoa ki te kaiwhakaputa i te pukapuka.
Nama take 710880.
ISBN 1-877422-70-3.
www.hana.co.nz
